।। मित्रशतकम् ।।

 

 

।। मित्रशतकम् ।।

..............................

चिन्ताः दूरीकृताः येन चित्तं येन प्रसीदति ।

सर्वकार्येषु मे यो वै तत्परस्स सुहृत्प्रियः ।।

मित्रं हि नाम भुवि कश्चिदतीव हृद्यः चित्तञ्च यश्च सुहृदोपि सदैव वेत्ति ।

आस्ये स्मितं परिददाति विनश्य शोकं तद्ध्यौषधं निगदितं परितापरोगे ।।1।।

मित्राय कश्चिदितरोSपि ददाति सर्वं वित्तं गृहं न गणयन्न सुखं स्वकीयम् ।

तत्कार्यदत्तबहुयोग उतार्थदायी चेज्जीवनं ह्यपि सुहृत् परियच्छतीति ।।2।।

स्वप्राणदानकरणैरपि मित्ररक्षी यच्चाप्यनूक्तमथवा ह्यवगच्छतीति ।

दुःखे सुखे स सुहृदा सह वर्तते वै मित्रोपकारसरणीगणनेSस्म्यशक्तः ।।3।।

शोले-सुफिल्मपरिदर्शितमित्ररूपं जानाति को न मनुजो जगतीतलेSस्मिन् ।

धर्मेन्द्रबच्चनसुहृत्तसौख्यचर्चा वीरूजयौ हि हृदये कुरुतः रतिम्मे ।।4।।

कर्णस्य तेन सुहृदाSथ सुयोधनेन मैत्रीं न वेत्ति मनुजः क इहार्थयुक्तः ।

प्राणान्स्वकान् तृण इव प्रतिमन्य वीरः मित्राय युद्धकरणस्स विभाति कर्णः ।।5।।

नो जीवनं न च धनं सुहृदः कदाचित् मैत्र्यै समर्पितहृदो गणयन्ति लेशम् ।

रत्नं सुमूल्यमिव चैतदहो विधात्रा मित्रं निधत्तमिह सर्वसुखप्रदातृ ।।6।।

ग्रीष्मप्रचण्डहरिदश्वदिनार्धकाले पान्थोSथ चातपवशात् परितप्तदेहः ।

छायामवाप्य सुखतां परियाति नूनं तद्वत्सुमित्रतरवस्सुहृदे फलन्ति ।।7।।

सत्यं ह्यसत्यमथवाSपि भवेस्वमित्रं दुष्टोSथ सज्जन उत श्रितनैकमार्गः ।

न्यस्तस्वहस्तकसमस्तविपत्तिसम्पत्पन्नं च मित्रमिति नैव कदापि हेयम् ।।8।।

चेत्त्वं धनित्त्वमयसि प्रतिभाग्यलेखात् चेद्वा यशस्त्वमयसि प्रतिभावशाच्च ।

चेत्कामिनीपरिकुलोSसि च पुण्ययोगात् मित्रं न विस्मर कदापि विपद्गतं वै ।।9।।

मित्रोपकारमपि ये गणयन्ति नैव तस्यापकारमुत ये च चरन्ति दुष्टाः  ।

अग्रे प्रशंसनपराः कुटिलाः द्विषो ये पृष्ठे च निन्दनपराः नरकम्प्रयान्ति ।।10।।

ब्रह्मघ्नगोघ्नमधुपार्थहरेषु केचिद् भग्नव्रतेष्वपि च निष्कृतिरस्ति लोके ।

किन्तूपकारमपमत्य कृतेSपकारे नो निष्कृतिस्त्विति सदा विबुधाः वदन्ति ।।11।।

तस्मात्स्वमित्रपुरुषाय ददातु सौख्यं सम्मान्य शीलपरकां च करोतु वार्ताम् ।

तस्योदयाय सततं द्विज रे यतस्व पुण्यं लभस्व भुवि मित्रमणिर्भव त्वम् ।।12।।

केचिद्बहिस्तु सुहृदामिव वर्तयन्ति द्वेषं सदैव हृदये दधतीति नूनम् ।

रे मित्र तादृशजनाद्भव सावधानः ह्येते च ते पतनमार्गकृतावधानाः ।।13।।

काले कलौ क्वचिदहो न च दृश्यते वै आदर्शमैत्रपरिमण्डितपण्डितश्च ।

सर्वेSपि कार्यसरणाय चरन्ति मैत्रीं कार्ये गते मुखमिमे बत विस्मरन्ति ।।14।।

कालेSधुना तु सुहृदां सुविचित्रलीला संलोक्यते हि मधुमत्तकृताSवलीला ।

नृत्यन्ति चोच्चवचनान्यपि जल्पयन्ति नष्टे धनेSन्यपुरुषेण चरन्ति मैत्रीम् ।।15।।

त्वम्मेSसि मित्रमणिरस्मि तवैव चाहं मित्रं जहामि न कदापि च ते सुसङ्गम् ।

इत्थं विभिन्नमधुरोक्तिमिमे ब्रुवाणाः स्वार्थं हि तेन मनुजेन सुसाधयन्ति ।।16।।

केचिद्धनाय च बलाय जनाय केचित् सौख्याय कार्यसरणाय परे च धूर्ताः ।

नानकुनीतिपरिजालनिबद्धपुंसः[1] सन्नर्तयन्ति सरलान् कुजनाः कदाचित् ।।17।।

नैषा स्थितिश्च पुरुषेषु सदाSवलोक्या सर्वे भवन्ति न जनाः कुपथप्रचाराः ।

मित्राणि चापि सरलानि बहुत्र भान्ति यद्वा परस्परमहो सुखमेधमानाः ।।18।।

कृष्णस्य या हृदयभावभरी सुदाम्ना मैत्री तथा यदि भवेज्जनयोः कयोश्चित् ।

कृष्णं विलुण्ठ्य कलिकालभवस्सुदामा राजा स्वयं भवति चाद्यतने हि नूनम् ।।19।।

ईर्ष्यां दधाति हृदयेSस्ति तथापि मित्रं कार्यं विनश्यति सदैव तथापि मित्रम् ।

यो वा ममावनतिकृत् कुटिलोSशुभाशः सोSप्यत्र मित्रमिति चाद्यतने विलोक्यः ।।20।।

मित्रं म्रियाद् यदि कदाचिदहं म्रियेयं दद्यात् स एव यदि नास्ति धनं कदाचित् ।

तत्कामिनी मम भवेदिति चिन्त्यमानः धन्योSस्ति मित्रमिव कोSप्यपरोSपकारी ।।21।।

वस्तून्यपि स्वसुहृदः परिलोक्य कश्चिद् गेहञ्च यानमथवा परिणीतरामाम् ।

कार्ये च निष्ठुर इव प्रतिवर्तमानः जातिं न तस्य कुहृदोSहमहो प्रवेद्मि ।।22।।

क्रुध्यन्ति लेशमथ चेत्प्रभवेच्च वार्ता कष्टं विवाद उत वा प्रभवेच्च तर्कः ।

चित्ते निधाय समयं परिलोक्य दुष्टाः क्रूराश्च सर्पहृदयाः परिघातयन्ति ।।23।।

सारल्ययुक्तहृदयस्य सदा छलैस्ते मैत्रीपवित्रपरिबन्धमपि प्रतोड्य ।

कुर्वन्ति घातमथ किं न चरन्ति हानिं हा हा कुजन्मसरणाः हृदयं दहन्ति ।।24।।

केचित्सदैव सुहृदामिव वर्तयन्ति युद्धे विवादसमये च परित्यजन्ति ।

आवश्यकं यदि भवेन्न चरन्ति कार्यं धिग्धिक्कलङ्कमिव तं च कुमित्ररूपम् ।।25।।

मित्रस्वरूपमथवाSद्य पृथक्त्वमेति भेदं न लैङ्गिकममिमे हृदये धरन्ति ।

पुंवद्भ्रमन्ति पुरुषेण सह स्त्रियश्च मैत्री विलोक्यत इयं बहुधाSन्यरूपैः ।। 26।।

तू-तू-तुमेति च मिथः प्रवदन्ति केचिद् आपेति सभ्यदिशयापि सरन्ति वाचम्।

गाल्यादिभिर्मुदमिमे सुहृदो व्रजन्ति भ्रष्टस्वरूपपरका क्वचिदस्ति मैत्री ।।27।।

अश्लीलचर्चनपराः बहवस्सखायः केचित्सुरादिषु भवन्ति सदैव मग्नाः ।

व्यर्थं भ्रमन्ति परितो रतिहिण्डकास्ते चैवं विचित्रगतिधा बहुधाSस्ति मैत्री।। 28।।

सभ्याश्च केचिदपरे प्रवदन्ति शास्त्रं व्यापारचर्चनपराः गृहदुःखमग्नाः ।

केचित्तथार्द्रहृदयाः परदुःखचित्ताः मित्रेषु नैकगतिभिस्समयो निरेति ।।29।।

संसारलग्नगतिकास्सकलास्सखायः मृत्यौ विवाहसमये प्रवहन्ति कार्यम् ।

काले समेSपि ददति स्वमनोSनुयोगम् मित्रं विना जगदिदं नहि रोचते मे ।।30।।

प्राचीनकालपितृमातृगुरूज्जनाश्च गम्भीरभावधरणाश्च मितंवदाश्च ।

किन्त्वद्य नव्ययुगवीक्षणपद्धतीनां मित्रं भवन्ति तनयस्य तथाग्रजाश्च ।।31।।

गुप्तं प्रकाशयसि मित्रजनाय चेत्त्वं दुःखं विनश्यति नवाश्च दिशो मिलन्ति ।

दुष्टात् कुमित्रपुरुषाद् भव सावधानः सर्वेषु ते प्रभविता च महापमानः ।।32।।

केचिद्रहस्यमपि बोद्धुमथ प्रवृत्तास्त्वन्मित्रवच्च कुजनाः हत वर्तयन्ति ।

ज्ञाते त्वदीयहृदयस्य समग्रभावे पूर्णे समाजपटलेSपयशश्चरन्ति ।।33।।

तान् वै विवर्जय जनापसरेच्च दूरात् ये दुष्टकूटहृदयाश्च कुचालयुक्ताः ।

सर्पाद्भयङ्करविषं परिगृह्य ते वै दंश्यन्ति, तेSथ मरणं हि सदैव शक्यम् ।।34।।

मित्रं सुगन्धिरिव जीवनकाननेSस्मिन् मित्रं च पुष्पमिव चोपवने विधेहि ।

मित्रं रसेषु मधुरं कटुभैषजं वा यद्यद्धितं स सुहृदे परिसञ्चरेद्वै ।।35।।

मित्रं हि नाम भुवि किञ्चिदवाच्यरूपं वेलाSथ मङ्गलदिनस्य शुभप्रदा या ।

सा कौमुदी ह्यपनयेत्सकलञ्च तापं मित्रं प्रयत्नपरकैस्सततं सुरक्ष्यम् ।।36।।

एकस्य दोष उत सम्भवति क्वचिच्च मैत्रीप्रभङ्गभवने ह्युभयोश्च दोषः ।

स्वार्थादितोSपि मतभेदवशाद्धनाद्वा स्त्रीकारणात्तु बहुधा परिणश्यतीति ।।37।।

स्नेहाम्बुभिश्च मिथ आत्मगुणानुकूलैस्त्यागैश्च नैजसुहृदे सुखदायियोगैः ।

सोढ्वाSपि दुःखमथ चान्यजनैश्च निन्दां सर्वप्रयत्नपरको भव मित्रतायाम् ।।38।।

ये प्रेरयन्त्यनुदिनं तव वै शिवाय दुःखाग्निदग्धमनसा न वदन्ति किञ्चित् ।

ये नो परस्य हृदयं कटुवाक्यबाणैः छिन्दन्ति , ते हि सुहृदेकपदं प्रयान्ति ।।39।।

दोषं परस्य शिरसाSपि वहन्ति ये वा मृत्योस्स्वमित्रपुरुषस्य गले लगन्ति ।

मित्राय सौख्यमथ ये ददति स्वकीयं धन्याः भुवि प्रथमपूज्यपदास्सखायः ।।40।।

मैत्र्यां न वित्तगृहकीर्तिपदार्थदृष्टिर्जातिर्न देश उत लैङ्गिकभेदसृष्टिः ।

आयुर्न भाषणमहो प्रभवेच्च बाधा प्रेम द्वयोः हृदययोः प्रकरोति मैत्रीम् ।।41।।

संसार एव यदि शत्रुरिवाचरेच्चेत् दैवः कुचक्रमथवा हत चालयेच्चेत् ।

त्यक्तस्समैश्च विधिभिस्सकलैर्जनैश्च मित्रं जहामि न कदापि मम प्रतिज्ञा ।। 42।।

सूर्योदयो भवतु वा यदि पश्चिमेपि
रात्रिर्भवेद्दिनमिदं यदि दैवयोगात्
मित्रेण साकमथ नैव कदापि कर्ण:
कार्त्घ्न्यमामरणमेव समाचरेद्वै।।43।।

 

हे मित्र! चित्रमपि ते हृदये निधाय

त्वत्स्मृत्यहानि समितानि यथाकथञ्चित्

नो विस्मृतोसि धन मे त्वयि भावना या

तां वर्णयानि कथमत्र भवेयमर्ह:?44।।

 

शस्त्राणि त्वय्यथ पतन्ति च येऽरिवर्गै:

नूनं सहै स्वतनुषि प्रतिकारभाव:

त्वन्मृत्युमप्यहमथो विवृणोमि बन्धो

जानीहि सोदरमिमं सुहृदं विशिष्टम्।।45।।

 

 

न शूरः नैव विद्वान्यो धनिकः नैव कर्मधृत् ।

मत्कृते जगतां रोद्धा सैव मित्रः प्रियो मम ॥

 

न वीर हो ना विद्वान हो ना धनिक हो ना कर्म करने वाला हो लेकिन मेरे लिए समस्त सँसार से विरोध लेने वाला मित्र मुझे श्रेष्ठ प्रिय है ॥

 

हे मित्र सत्यमिह तेद्य वदामि सत्यं

प्राणानहं तव कृते द्रुतमुत्सृजामि

विश्वास एव नरयोश्शुभतां

 

 

 

 

---

[1] शसः रूपम्